Rituelen volgens Turner

De Schotse antropoloog Victor Turner observeerde jarenlang rituelen in verschillende culturen en samenlevingen. In zijn bekende boek The Ritual Process: Structure and Anti-structure uit 1969 beschrijft Turner de rol van rituelen bij het creëren van orde, betekenis en sociale cohesie in de samenleving. Het boek is een belangrijk antropologisch werk en heeft veel invloed op de manier waarop antropologen kijken naar rituelen in relatie tot sociale structuren. 

In het boek introduceert Turner verschillende theoretische concepten, zoals liminaliteit en communitas, om zijn theorieën over rituele processen en hun impact op de samenleving te verklaren. Liminaliteit verwijst naar de overgangsfasen in rituelen, waar individuen of groepen tijdelijk loskomen van hun normale sociale rollen en status. Dit creëert een moment van onzekerheid en onthechting van bestaande sociale structuren. Deze fase van liminaliteit wordt gevolgd door “communitas”, een tijdelijke gemeenschappelijke ervaring van gelijkheid en verbondenheid tussen deelnemers, los van hun normale sociale hiërarchie.

Een voorbeeld van een ritueel waar liminaliteit en communitas naar voren komen, is de afstudeerceremonie aan een (Amerikaanse) universiteit. Stel je voor dat je een student bent die net zijn laatste examens heeft afgerond en klaar is om af te studeren. Tijdens de afstudeerceremonie bevind je je in een liminale fase, een overgangsperiode tussen je leven als student en je toekomst als afgestudeerde.

Gedurende deze tijd draag je vaak een speciale afstudeergewaad en hoed, wat afwijkt van je normale kleding. Je bent omringd door medestudenten die ook in dezelfde overgangsfase zitten. Tijdens de ceremonie neem je symbolische handelingen zoals het ontvangen van je diploma en het verplaatsen van je kwastje op je afstudeerhoed van de ene kant naar de andere. Tijdens deze liminale fase heb je tijdelijk geen formele status als student, maar je bent ook nog geen afgestudeerde. Je hebt je ene levensfase afgesloten maar je bent nog niet volledig in de volgende fase gestapt. In deze onzekere en overgangsperiode worden de normale sociale hiërarchieën en rollen tijdelijk opgeschort, en ontstaat er een gevoel van gemeenschappelijke ervaring, communitas, met je medestudenten die ook afstuderen. Na de afstudeerceremonie verlaat je deze liminale fase en ga je de nieuwe fase van afgestudeerd zijn in. Je hebt je identiteit en status veranderd en je bent nu een afgestudeerde die nieuwe uitdagingen en verantwoordelijkheden aangaat.

Volgens Turner zijn rituelen cruciaal voor het creëren van orde en structuur in de samenleving omdat ze een aantal functies vervullen:

1. Transformatie en Overgang: Rituelen markeren belangrijke overgangsmomenten in het leven, zoals geboorte, huwelijk, dood en inwijding. Ze helpen individuen over te gaan van de ene levensfase naar de andere en vergemakkelijken de aanpassing aan nieuwe sociale rollen en verantwoordelijkheden.

2. Sociale Cohesie: Rituelen bevorderen een gevoel van gemeenschappelijke identiteit en verbondenheid. Tijdens de fase van communitas worden sociale verschillen tijdelijk opgeschort, waardoor een diep gevoel van eenheid en saamhorigheid ontstaat.

3. Sociale Controle en Normen: Rituelen bevestigen en versterken sociale normen en waarden. Ze bepalen wat als acceptabel en gepast gedrag wordt beschouwd binnen een samenleving.

4. Betekenis en Zingeving: Rituelen geven betekenis aan gebeurtenissen en handelingen. Ze voorzien individuen van een kader om hun ervaringen te begrijpen en te interpreteren, en bieden een context voor het uiten van emoties en gevoelens.

5. Hiërarchie en Macht: Rituelen functioneren ook als bevestiging en versterking van de heersende sociale hiërarchie en machtsverhoudingen. Ze kunnen symbolisch de autoriteit van leiders en instituties bekrachtigen.

Volgens Victor Turner bieden rituelen een gestructureerde en georganiseerde manier om individuen en gemeenschappen te begeleiden bij belangrijke overgangen in het leven en bij het handhaven van sociale orde en samenhang. Ze creëren momenten van tijdelijke gelijkheid en gemeenschappelijke ervaring, wat bijdraagt aan het creëren en behouden van een gevoel van orde in de samenleving. 

Welke andere rituelen ken jij? En hoe dragen deze bij aan het creëren van orde en structuur in de samenleving?

terug naar Hoofdstuk 6