§5.3 Duiden van politieke stromingen en ideologieën

Politieke stromingen en ideologieën zijn afhankelijk van tijd en plaats. Je zou dus kunnen zeggen dat ze relatief zijn. Zo ontstaan er nieuwe politieke stromingen en ideologieën die soms niet binnen de traditionele ideologieën (liberalisme, socialisme en confessionalisme) passen. Hoe kunnen we die nieuwe politieke stromingen in ons politieke bestel duiden? 

Daar houden politicologen zich onder andere mee bezig. Zij bestuderen trends binnen de politieke cultuur en duiden nieuwe politieke stromingen en ideologieën, zoals ecologisme, populisme en rechtsradicalisme. Volgens politicoloog Anthony Downs ontstaan er nieuwe politieke partijen en stromingen wanneer er een ‘gat in de markt’ is. Daarmee bedoelt hij dat er politieke ruimte is die de bestaande politieke partijen niet aanspreken. Zo kan het zijn dat bestaande politieke partijen bepaalde onderwerpen niet op de agenda zetten, dat er ruimte is op de links-rechts dimensie of dat er onvrede heerst over het politieke systeem. 

Een voorbeeld hiervan is het onderzoek van politicoloog Robert Inglehart aan het einde van de jaren ‘70. Hij ontdekte een kloof in het electoraat, met aan de ene kant traditionele, materialistisch ingestelde kiezers en aan de andere kant een nieuwe generatie kiezers die postmaterialistische waarden zoals autonomie, zelfontplooiing en milieuvriendelijkheid van groot belang vonden. Hierin herken je de dimensie materialistisch-postmaterialistisch. Deze trend leidde uiteindelijk tot de opkomst van groene partijen in het begin van de jaren ‘80, die ook wel als ‘ecologisme’ worden geduid. Het ecologisme wordt gedefinieerd als een politieke stroming die de mens als onderdeel van een groter ecosysteem ziet en de verantwoordelijkheid heeft voor het welzijn van het systeem. Een voorbeeld van een Nederlandse politieke partij die we ecologisch kunnen noemen is de Partij van de Dieren, die in 2002 werd opgericht. 

Een ander, hedendaags, voorbeeld is de kloof tussen stad en platteland. Uit onderzoek van politicoloog Twan Huijsmans uit 2021 blijkt namelijk dat bewoners van grote steden zich op politiek gebied steeds meer onderscheiden van bewoners in de rest van het land, wat ook wel de regio wordt genoemd. Zo zouden mensen in de stad over het algemeen meer stemmen op kosmopolitische partijen en mensen in de provincie meer op nationalistische partijen. Hier zijn verschillende verklaringen voor, zoals opleidingsniveau, etnische diversiteit en mate van globalisering in de woonomgeving. Samengevat, de plek waar je woont speelt een rol in de vorming van politieke houdingen, omdat de zorgen over waardering en erkenning en sociale status belangrijk zijn voor politieke opvattingen. En de plek waar mensen wonen is een van de dimensies waaruit mensen hun sociale status afleiden. Op die manier speelt de plek waar je woont wel degelijk een rol in de politieke houdingen die je hebt en dat is toenemende mate het geval wanneer het gaat om kosmopolitische houding. Mogelijk leidt deze kloof tot nieuwe politieke partijen en stromingen, denk bijvoorbeeld aan de BoerBurgerBeweging en BIJ1. en Volt die in 2021 voor het eerst meededen aan de verkiezingen.

Het laatste hedendaagse voorbeeld dat we bespreken is de opkomst van het populisme. Populistische partijen claimen dat alleen zij het volk vertegenwoordigen en dat de huidige bestuurders, de elite, het volk verraden. Uit onderzoekt blijkt dat populistische partijen aan een opmars bezig zijn. Zo komen populistische leiders aan de macht in onder andere Brazilië en de Verenigde Staten en krijgen populistische partijen steeds meer steun in Europa. Volgens politicologen lijkt er een verband te bestaan tussen lagere opleiding en steun voor populistische partijen. Dit valt te verklaren vanwege het idee dat lager opgeleiden zich niet gehoord voelen door bestuurders en dat er een kloof bestaat qua levensstijlen tussen burger en politiek. Wel is het daarbij belangrijk dat populisme wordt gekenmerkt door mate van radicaliteit, maar dat de verschillende manieren waarop linkse- en rechtse partijen populisme invullen sterk van elkaar verschilt. 

Wil jij meer weten over populisme? In deze video wordt kort uitgelegd wat populisme is:

Daarnaast doet de Nederlandse politicoloog Cas Mudde onderzoek naar populisme en hij legt in deze video uit wat er binnen de politicologie onder populisme wordt verstaan. En ben je dan nog niet verzadigd, check hier een interview met Cas Mudde over zijn boek Far Right Populism.